Kijken naar Waldemar Torenstra's nieuwe serie Ondersteboven van de Amerika's heeft iets ongemakkelijks. Hij maakte het met dezelfde crew als eerder Ondersteboven in Afrika: regisseur/cameraman Arjan van Engen en geluidsman Thomas Sykora. Beide keren reisden ze met z'n drieën drie maanden per motor over de continenten. Hoewel Torenstra het presenteert en de interviews doet, komen de andere twee regelmatig in beeld. Eind december overleed Van Engen, 47 jaar oud pas. "Erg verdrietig", zegt Torenstra. "Een groot gemis, hij was mijn partner in crime. Er was me extra veel aan gelegen om er iets heel moois van te maken dat goed wordt bekeken. Om zo ook Arjans boodschap over te brengen."
Wat was die boodschap?
"Eigenlijk is onze gezamenlijke boodschap: hoe de kolonisatie van de inheemse bevolking nog steeds doorgaat. En dat terwijl het belangrijk is om naar hen te luisteren omdat ze zoveel bijzondere kennis hebben, waar wij in het Westen veel van kunnen leren."
Waar is jouw fascinatie voor die volken ontstaan?
"Als kind las ik de boeken van Karl May over Winnetou en Old Shatterhand. Ik had een exotisch beeld van inheemse volken, dacht dat ze waren verdwenen. Tijdens mijn reizen door Afrika – en later met mijn gezin door Noord- en Zuid-Amerika – bleken ze er allemaal nog te zijn. Ze proberen hun tradities en vorm van leven te behouden, maar staan onder enorme druk. In de VS waarschuwden mensen mij: 'Ga niet met je kinderen het reservaat in, levensgevaarlijk!' We deden het wel en ik zag dat het door May, stripboeken en westerns geschetste beeld ver bezijden de waarheid lag. Ik wist: ik moet hier een programma over maken."
Heb je voor dezelfde aanpak gekozen als in de Afrika-serie?
"Ja, in beide gevallen wilde ik de blik van hoe we naar die continenten kijken omdraaien – vandaar de titel. De geschiedschrijving is gedaan door Europeanen, die daar als veroveraars kwamen. Maar er leefden al duizenden jaren mensen met hoogwaardige culturen, met bijzondere ideeën over de natuur en samenleven. Omdat het wel een reisprogramma is en geen geschiedenisprogramma, zit er ook een beetje avontuur in. Al hebben we minder risico's genomen dan in Afrika. We beleefden daar een aantal bijnadoodervaringen op de motor. Wegen waren vaak onbegaanbaar, gebieden te gevaarlijk. Toen de drugskartels in Midden-Amerika ons verboden op motoren door hun gebied te reizen hebben we de auto gepakt... En meer nog dan in Afrika heb ik er mezelf ingestopt."
Zoals?
"In de inheemse culturen denken ze vaak precies andersom dan wij. Wij zijn individualistischer. Pas als we onze schaapjes op het droge hebben, kijken we naar de ander. Bij hen is het: je geeft voordat je neemt. De gemeenschap is belangrijker. Wij gebruiken daarnaast de natuur om onszelf te verrijken en ons leven te vergemakkelijken; zij denken altijd eerst vanuit de omgeving en de natuur. Dat probeer ik op de kijkers over te brengen."
Wat raakte je het meest?
"Het is zo schrijnend om die kapotgemaakte samenlevingen te zien. Zeker in de VS, als je bedenkt dat zij prat gaan op hun burgerrechten en 'het kunnen zijn wie je bent'. Van de oorspronkelijke volken daar werd steeds meer land afgepakt, honderden verdragen werden geschonden. Veel van hen leven in vervuilde reservaten, zonder werk en uitzichtloos. Uit verveling zoeken ze hun uitvlucht in drank en drugs. Ik was er toen ze een moeder en een kind dood vonden na een overdosis amfetamine, echt verschrikkelijk. Maar die kant willen we het minst laten zien. Wij hebben ons specifiek gericht op: waar zit de veerkracht en de kennis? We spraken daarvoor met spirituele leiders en jongeren.
Ze vertellen waar ze ooit voor stonden en welke wereld ze uitdragen. Dat gaat voorbij aan de hedendaagse ellende en was inspirerend. Dan tref je een wereld aan die eigenlijk veel grootser en ontwikkelder was dan de Europese in de vijftiende eeuw. Ze hadden moderne steden, democratie stond op een hoog peil. Feminisme en genderneutraliteit waren daar al honderden jaren eerder geaccepteerd. Iedereen kon daar zijn wie ze wilden zijn. Zelfs de Verlichting in Europa vond haar oorsprong daar; het principe dat alle mensen gelijk zijn, stamt van de Iroquois, en niet van Rousseau of Voltaire. Bij de Iroquois stonden leiders in dienst van het volk en konden te allen tijde worden afgezet. We hebben dat maar matig overgenomen, want hier blijven incompetente leiders gewoon zitten. Al mijn ontmoetingen schetsten een enorme rijkdom en inspirerende wereld. Waarom staat dat niet in de geschiedenisboeken?"
Ondersteboven van de Amerika's is vanaf 13 mei 2023 elke zaterdag om 20:35 uur te zien bij BNNVARA op NPO 2.
